مدیریت

برخی از تعاریف انسان را به چنان راه غلطی‌ می‌کشانند که گاه یک مفهوم را از تمامی بار معنوی آن تهی کرده و به اسبابی برای توجیه‌ زورگویی آدمی تبدیل می‌کنند. دو تعریف مهم‌ دربارهء آزادی و دیکتاتوری از این نوع‌اند. در نزد ما معمولا آزاده کسی است که زور نمی‌گوید، و در مقابل دیکتاتور کسی است که زور می‌گوید. درحالی‌که، هم آن‌که آزاده است ناچار است در مواردی زور بگوید و هم آن‌که زورگوست در مواردی خاص ممکن است آزادی‌هایی نصیب‌ دیگران کند. پس تفاوت آزادگی و دیکتارتوری‌ در چیست؟ اگر نمی‌توان معیار مطمئنی برای‌ ارزش‌یابی و شناسایی آن‌ها در قلمرو عمل پیدا کرد، پس باید به قلمرو درون و حوزهء نیت افراد گام گذاشت و دید در آنجا چه خبر است؟ و اتفاقا در همین منطقه درونی و برقراری ارتباط نیت با اعمال است که تفاوت این دو آشکار می‌شود.

آنچه که مربوط به مقولهء مدیریت می‌شود در مجموعهء نظام‌های خلاق قابل بررسی است. بخصوص‌ مدیریت برای هر سیستم ویژگی خاصی دارد. بدون این‌ اصل مدیریت از نقش اصلی خود باز می‌ماند. به عبارت بهتر مدیریت در فضائی میان استقلال سیستم و همکاری و تبادل آن قابل تجلی است.

 در هر برنامهء توسعه‌ای برخی از امور استراتژیک‌ قلمداد می‌شوند. بر این اساس اگر استرتژی توسعه‌ کشور را در مدار توسعه صادرات تنظیم می‌کنیم، بدان‌ معنی است که پیچ همهء همهء برنامه‌ها باید در مدار همین توسعه صادرات تنظیمش ود. و یا اگر موضوع‌ مبنای توسعه براساس جایگزینی واردات است. در این صورت موضوع مهم نگاه به آن دسته از وارداتی‌ است که باید تبدیل به یک ساختار صنعتی و تولیدی‌ داخلی شده و در همین محدوده داخلی مصرف گردد.

شنیده‌ایم که در نوکراتیک، یکی از شهرهای مصر، خدایی‌ کهن بوده است به نام توت... روزی «توت» به نزد «تاموس» فرمانفرمای مصر علیا آمد و هنرهایی را که اختراع کرده بود به او باز نمود و خواست که پادشاه فرمان دهد تا آن هنرها به مردم‌ مصر آموخته شوند. «تاموس» از آثار و فواید هنرها پرسیدن‌ گرفت و چون‌ توت‌ آنها را شرح داد تاموس پاره‌ای را پسندید و پاره‌ای را نه.

در جریان تدوین و اجرای هر برنامه‌ای در مدیریت و به ویژه‌ آنگاه که می‌خواهند در مورد اجرای برنامه‌ای تصمیم‌گیری‌ نمایند، شاید مهمترین و بنیادی‌ترین نقش مدیر آغاز می‌شود. در این جاست که می‌توان کسی را مدیر نامید.

می‌گویند یک سیستم زنده، از یک تک‌ سلولی گرفته تا یک جامعه پیچیدهء انسانی با دو ویژگی تعریف می‌شود: اول تولید، دوم مبادله با جهان خارج. اما از میان این دو، مبادله با جهان‌ خارج مهم‌تر است؛ چرا که رفتار یک سیستم را از رفتاری بسته به رفتاری باز تبدیل کرده و امکان‌ کنترل هرچه بیشتر بی‌نظمی‌ها را میسر می‌سازد. به همین دلیل است که می‌گویند یک کشور با تجارت با جهان خارج از خود می‌تواند زندگی کند (نظیر هلند در قرون قبل) اما هیچ‌گاه با تنها تولید در درون خود، و بدون مبادله تون ادامه زندگی‌ نخواهد داشت. به همین دلیل تجارت به منزلهء ریه تنفسی یک جامعه است. و جالب آن است که‌ هرچه جامعه پیشرفته‌تر شود، برخلاف تصور عمومی نیازش به مباذله با جهان خارج مدام‌ افزایش می‌یابد. بی‌مناسبت نیست که امروزه در کشورهای با توسعه شتابان این مدیریت پژوهش- بازار است که حرف اول را می‌زند، نه مدیریت‌ پژوهش-تولید و باز هم بی‌مناسبت نیست که‌ امروز نمایشگاه‌های مهم دنیا در حقیقت به وسیله‌ مدیریت‌های پیچیدهء پژوهش-بازار اداره می‌شوند و تمامی سیستم‌های سه‌گانه مهم درونی یک‌ جامعه (یعنی سیستم‌های مالی، تولیدی و تجاری) توسط آن‌ها هماهنگ می‌گردند.

موضوع آموزش کارکنان مقوله‌ای نو نیست. خواجه نظام الملک در سیاست‌نامه از این که چرا رسم و قاعده آموزش کادرها در سازمان‌های کار حکومتی برآفتاده است اظهار گله و شکایت می‌کند. او می‌گوید:

عماّل را که عملی‌دهند ایشان را وصیّت باید کرد تا با خلق خدای تعالی، نیکوروند و از ایشان جز مال حق نستانند و آن نیز به مدار او مجاملت طلب‌ کند و تا ایشان را دست به ارتفاعای نرسد آن مال نخواهند که چون پیش‌ از وقت خواهند، رعایا را رنج رسد و در هنگام ضرورت، به نیم دوم‌ بفروشند و از آن مستاصل و آواره شوند و اگر کسی از رعیت درمانده‌ و به گاو شخم حاجت مند گردد، او را وام دهند و سبکسار دارند، تا بر جای بماند و از خانه خویش به غربت نیافتد. 

یکی از مهمترین مباحث در مدیریت نهادهای کار موضوع‌ بسیار مهم انگیزش است. بدون شناخت مدیر از انگیزه‌های‌ کارکنان و استفاده به موقع از این انگیزه‌ها هیچ مدیری قادر نخواهد بود از پس دیوار تکرار و افت کیفیت کار سازمان خود به‌ آنسوی توسعه گام گذارد.

هنگامی که انجمن مدیریت ایران تأسیس شد، شاید هیچ یک از مؤسسین و اعضایش فکر نمی‌کردند که انجمن این چنین عمر طولانی را پشت سر بگذارد. اکنون برای اغلب همان مؤسسین‌ (البته منهای آنها که از دست رفتند) این پرسش مطرح می‌شود؛چه‌ شد که ان جمن توانست چنین زمانی را، آن هم با حوادثی گاه‌ بسیار مخرب و تأثیرگذار پشت سر گذارد؟ پاسخ به این پرسش‌ چندان ساده نیست. اما کوشش برای ردیابی پاسخ به این‌ پرسش دارای ارزش است. آن هم در محیطی که معمولا عمر تشکل‌های مستقل از چند سال تجاوز نمی‌کند.